Παραμύθια της Μικράς Ασίας

Το παραμύθι «Ο Πετεινός και ο Σαρανταμπελάς» προέρχεται από την περιοχή των Βουρλών (τουρκικά Urla), δυτικά της Σμύρνης, έναν τόπο με ελληνική παρουσία που ανάγεται στην αρχαιότητα, καθώς ταυτίζεται με την ιωνική πόλη των Κλαζομενών, ένα από τα αρχαιότερα λιμάνια στον κόσμο. Κατά τον 19ο και έως τις αρχές του 20ού αιώνα, η περιοχή γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη. Η πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν Έλληνες. Ενδεικτικά, το 1914 η πόλη αριθμεί 24.711 Έλληνες και 9.361 Τούρκους κατοίκους. Γεννέτηρα του Γιώργου Σεφέρη, τα Βουρλά ερημώνουν το 1922, ενώ ένα μεγάλο τμήμα της πόλης καταστρέφεται ολοσχερώς.  

 

«Ο Πετεινός και ο Σαρανταμπελάς» θησαυρίζεται στη συλλογή παραμυθιών Χ.Ν. Παπαδόπουλου - Κ.Ν. Δεμερτζή, στον Δ' τόμο των Μικρασιατικών Χρονικών (1948), αλλά ο τίτλος δόθηκε από την αφηγήτρια Καλλιόπη Λιαδή. 

 

Το συγκεκριμένο παραμύθι αφηγήθηκε στους επιμελητές η Παρασκευή Βερώνη «[...] ετών 60, αγράμματη γυναίκα απ' τα Βουρλά, απ' όπου έφυγε στα 1922». Γεννημένη στη Νάξο, η Παρασκευή Βερώνη εγκαταστάθηκε σε νεαρή ηλικία στη Σμύρνη και «Ο Πετεινός και ο Σαρανταμπελάς» ήταν ένα από τα παραμύθια που τής αφηγούνταν η μητέρα της. Ωστόσο, όπως δηλώνει η "κόνα" Βερώνη, το άκουγε συχνά και από άλλες γειτόνισσες των Βουρλών. 

 

Πρόκειται για ένα ευτράπελο παραμύθι με μοτίβο που συναντάται σε πολλά μέρη του κόσμου και με παραλλαγές σε όλη την Ελλάδα.  Στην πιο κλασική του εκδοχή αντιστοιχεί στον Παπουτσωμένο Γάτο, μόνο που εδώ έχουμε τον πετεινό που παίρνει την πρωτοβουλία και με τα τεχνάσματά του αλλάζει τη ζωή του φίλου του. 
 
Έχει ενδιαφέρον το ότι μέσα από την αφήγηση δίνονται πολιτισμικά και κοινωνικά στοιχεία της εποχής αλλά και της περιοχής. Μας δίνονται πληροφορίες για τη φυτο-ποικιλότητα της περιοχής (ο βασιλιάς περνά από αμπέλια, κτήματα και περβόλια). Αναδεικνύεται, επίσης, ότι η ιδιοκτησία αμπελιών συνιστά σημαντικό κριτήριο για κοινωνική και οικονομική αναγνώριση και επιβεβαίωση, εξού και το όνομα που δίνει ο έξυπνος πετεινός στον άβουλο σύντροφό του: Σαρανταμπελάς. Μας δίνεται και μια επιπλέον πληροφορία: o βασιλιάς αποφασίζει να παραμείνει στο παλάτι του γαμπρού του, του Σαρανταμπελά "για εξοχή παντοτινή", όπως έχει καταγραφεί. Υπάρχει, δηλαδή, στη σκέψη της αφηγήτριας η έννοια του άστεως και του προορισμού αναψυχής, κάτι που δείχνει ότι ο "παραθερισμός" ήταν μια πολυτέλεια που τουλάχιστον ένα μέρος της κοινωνίας απολάμβανε. Τέλος, ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο είναι το ότι στη συγκεκριμένη παραλλαγή του παραμυθιού, ο άνθρωπος, εξ αρχής, κάνει παρέα με το ζώο που τον βοηθά - "ματζί τρώγανε, ματζί πίνανε" και συνομιλεί μαζί του χωρίς να εκπλήσσεται για την ικανότητά του να μιλάει με ανθρώπινη λαλιά. Γενικότερα, είναι ένα κεφάτο, ανάλαφρο και διασκεδαστικό παραμύθι, που η ντοπιολαλιά και τα σχόλια που έμμεσα κάνει η αφηγήτρια το κάνουν ακόμα πιο ζωντανό και ξεχωριστό. 

Καλλιόπη Λιαδή, εικαστικός - αφηγήτρια